Caliphate; Māwardī, ʻAlī ibn Muḥammad, 974?-1058; political and social views.

bakhsh-i 1. Majmūʻah-i 874, shāmil-i 6 risālah -- bakhsh-i 2. Majmūʻah-i 855, shāmil-i 3 risālah.

Logic; Islam and philosophy; Tunisia; early works to 1800.

Ṭūsī, Naṣīr al-Dīn Muḥammad ibn Muḥammad, 1201-1274's Tajrīd al-ʻaqāʼid; selections; philosophy, Islamic; early works to 1800.

Turkah, Muḥammad ibn Ḥabīb Allāh, active 14th century. Qawāʻid al-tawḥīd. - Criticism and interpretation ; Turkah Iṣfahānī, ʻAlī ibn Muḥammad, 1368 or 1369-1431 or 143; Tamhīd al-qawāʻid - Criticism and interpretation ; Sufism - Early works to.

The passionate and staunch defence of logic of the controversial thinker Ibn Ḥazm, Abū Muḥammad ʿAlī b. Aḥmad b. Saʿīd of Córdoba (384-456/994-1064), had lasting consequences in the Islamic world. Indeed, his book Facilitating the Understanding of the Rules of Logic and Introduction Thereto, with Common Expressions and Juristic Examples (Kitāb al-Taqrīb li-ḥadd al-manṭiq wa-l-mudkhal ilayhi bi-l-alfāẓ al-ʿāmmiyya wa-l-amthila al-fiqhiyya), composed in 1025-1029, was well known and discussed during and after his time; and it paved the way for the studies (...) of his compatriots Ibn Bājjah (d. 1138), Ibn Ṭufayl (1185), and Ibn Rushd (1198), who each gave demonstrative reasoning a privileged place within the methods of attaining knowledge. Unfortunately, as too often in the history of science, Ibn Ḥazm’s innovative perspectives and contributions in logic have been overlooked or considered with an attitude of contempt. On the one hand, his work has been seen, at best, as promulgating the benefits of studying Aristotle’s logic, so that his contribution is assessed as more didactical than conceptual. And on the other hand, those who do examine his innovations often consider them to be mistaken. As indicated by Chejne (1984, p. 2) contempt towards the logical work of Ibn Ḥazm was also present in its reception by the Eastern philosophers who accused him of deviating from Aristotelian logic and of dabbling in things beyond his capability. However, a reassessment of his work on logic has since begun, by delving into the ways the thinker of Córdoba studied the links between deontic and modal qualification of propositions. In this context Lameer’s (2013) paper on the logical sources of Ibn Ḥazm is worth mentioning; the author (p. 417, footnote 1) observes that, although, strictly speaking, it was al-Fārābī who first drew the parallelism between deontic and modal concepts, it was Ibn Ḥazm who developed it and worked it out in a more precise manner. A primary aim of this paper is to help fill some of these gaps by stressing the role of the work of Ibn Ḥazm in developing a notion of deontic necessity deeply rooted in legal normativity, and in explicitly discussing the transference between deontic and modal concepts. According to our view; the basic units of Islamic deontic logic are what we might call, indulging in terminological anachronism, heteronomous imperatives. As it turns out, the heteronomy of imperatives within Islamic legal systems contrasts with those of the purely moral realm, which seem to be closer to an autonomous conception of moral law. There it concurs again with Leibniz’s proposal to define obligatory as “what is necessary for a good person to do”. In the present paper, we will focus on the heteronomous imperatives of legal systems rather than on the imperatives of the purely moral realm. In this context, the work of Ibn Ḥazm extends the parallelism between the necessity of events and that of human actions stressed by his predecessors. According to our understanding, Ibn Ḥazm’s parallelism can be rendered explicit formally by means of a conditional (or hypothetical) structure shared by both deontic and modal propositions. Moreover, this structure makes apparent that this parallelism displays an underlying system of “degrees”. Indeed, while in the domain of events, given some conditions, it makes sense to distinguish between an event that is more likely to happen than another. Ibn Ḥazm speaks of near and distant possibility (such as the higher degree of likelihood of rain, given the condensation of clouds in December, and its lower degree, when the condensation occurs in summer); and, in the domain of actions, the Islamic notion of weighting actions determines degrees of virtue (or of legal and moral value). So whereas the degree of virtue of performing a forbidden act as determined by the distribution of sanction and reward is 0, we obtain the same value by pondering the likelihood of an impossible event to take place. Furthermore, as discussed in section II.3.2, the system of values at work in the parallelism can be seen as opening the way to a more direct correspondence. Thus, while in the realm of nature, likelihood of occurrence of an event is dependent upon the conditions specific to the occurrence of that event; while, in the realm of jurisprudence, likelihood of performing an action is dependent upon the distribution of reward and sanction specific to that action (being that, given the choice to perform or not perform a given action, those that will be rewarded are more likely to be performed than those that are not). According to this perspective, the point of the parallelism is that both deontic and modal qualifications measure the degree of an action or event to become actual; that is – indulging once more in anachronism (but this time from the Leibnizian background) – the degree measures how feasible (facile) an action or event may be. This suggests that Ibn Ḥazm’s perspectives already herald the links to probability and possibility explored by Leibniz six centuries later – see for example Leibniz’s (1671, A VI, I, p. 424-26) use of probability in the context of conditional right. Nevertheless, it also shows a crucial difference to the approach developed in the Elementa Jura Naturalis: whereas Leibniz’s studies seek to define what is to be just or virtuous, the logical system of deontic imperatives within Islamic jurisprudence presupposes that what is to be virtuous has already been settled. Determining what is to be virtuous is not achieved by logical reasoning within the system of legal jurisprudence, but by delving into the higher objectives of the Sharīʿa. While developing our point, we will delve into the logical structure of the heteronomous imperatives. This distinguishes our contribution from the existing literature, such as the papers of Chejne (1984), Lameer (2014), and Guerrero (1997, 2010, 2014), which do not provide a logical analysis of the deontic concepts put into work by Ibn Ḥazm. The true antecedent to the present paper is the work of Farid Zidani (2007, 2015), who, so far as we know, was the first to undertake such a task. Some of our own developments and general epistemological thoughts go beyond Ibn Ḥazm’s framework and motivations; mainly those contained in sections II.3.2 and IV. However, according to our view, these reflections suggest that Ibn Ḥazm’s approach has the substance for a broader and deeper exploration of the logic of norms. The paper is structured as follows:I.Ibn Ḥazm’s Logic of Heteronomous Imperatives. After presenting some extracts of the relevant text, we proceed by providing a formal reconstruction of the five forms of deontic modalities. II. A Landmark in the History of the Logical Analysis of Norms. Duties and Modalities. In this section, we study the transferences from deontic to modal necessity and possibility. We briefly compare the deontic system of Islamic Jurisprudence with that of Leibniz.III. Leibniz and Hypothetical Imperatives in Law.IV. Beyond Ibn Ḥazm: Conclusions and the Work Ahead. We will conclude the paper by discussing briefly some conceptual points that distinguish the logic of heteronomous imperatives from contemporary deontic logic. Our final words will discuss deontic-modal parallelism in the context of Ibn Ḥazm’s rejection of reasoning by conjecture and what we call “the internalization of nature.”. (shrink)

Este artículo tiene como objetivo presentar un manuscrito conservado en la biblioteca de la Universidad de Bengasi (Libia) que contiene el Kitāb al-Ǧawhara fī nasab al-nabī ṣallā Allāh ʽalayhi wa-sallam wa-aṣḥābihi al-ʽašara por Abū ʽAbd Allāh Muḥammad b. Abī Bakr b. ʽAbd Allāh b. Mūsà al-Anṣārī al-Barrī al-Tilimsānī (596/1200-681/1282). Aunque ha sido mencionado en algunas publicaciones, no llamó la atención de los especialistas de la historia cultural de al-Andalus. Debido a la situación actual de la institución de conservación, no ha (...) sido posible ver ni ofrecer reproducciones. Aun así, como se cedió una fotografía para un catálogo, el último folio resultó muy útil. Se hace constar claramente el origen de la obra, que fue copiada en Menorca por su propio autor en el año 645/1248. Además, se puede observar que fue ofrecido como regalo a Saʽīd b. Ḥakam al-Qurašī, el gobernador de la isla, que fundó una biblioteca cuya riqueza fue celebrada por los autores medievales. En el estado actual del conocimiento, se trata precisamente del quinto manuscrito identificado, encontrándose hoy los otros cuatro en la Real Biblioteca del Monasterio de San Lorenzo de El Escorial. La historia del manuscrito permanece oscura, aunque se puede dar por establecido que reapareció en Libia a mediados del siglo XIX, siendo entonces propiedad de Muḥammad b. ʽAlī al-Sanūsī, fundador de la poderosa ṭarīqa al-Sanūsiyya. (shrink)

La vida y obra del polígrafo granadino Lisān al-Dīn Ibn al-Ḫaṭīb (m. 776/1374) sigue siendo fuente de importantes estudios y traducciones habida cuenta de que su prolija producción literaria está repleta de valiosos testimonios históricos y personales que sitúan a su autor como un personaje destacado en la transmisión del conocimiento en el Mediterráneo islámico. En la difusión de su obra y prestigio jugó un papel fundamental la copia manuscrita de su obra al-Iḥāṭa fī aḫbār Ġarnāṭa que Ibn al-Ḫaṭīb envió (...) en vida (768/1366), a través de su hijo ʿAlī, a la ḫānqāh de Saʿīd al-suʿadāʾ de El Cairo, regida por el tremeceno Ibn Abī Ḥaǧala (m. 776/1375). El conocimiento de esta copia ha llegado hasta nosotros a través de otro tremeceno, al-Maqqarī (m. 1041/1632) y su monumental obra, Nafḥ al-ṭīb, en honor al sabio granadino. Gracias a ella sabemos, entre otras cosas, que esta copia fue profusamente consultada y comentada en sus márgenes. Dos autores destacan por encima de los demás: el hijo del autor Abū l-Ḥasan ʿAlī (m. s. IX/XV), y el magrebí Ibn Marzūq (m. 781/1379). A través del estudio y la traducción de las notas manuscritas de este manuscrito cairota, este estudio pretende poner de relieve el valor de los marginalia como fuente documental, así como arrojar un poco más de luz sobre estas dos figuras, junto con al-Maqqarī, como piezas importantes en la transmisión y pervivencia de la obra de Ibn al-Ḫaṭīb en el Oriente islámico hasta al menos el siglo XI/XVII. (shrink)

Hasta el momento, la obra más conocida e importante del prolífico autor andalusí Ibn Saʿīd al-Maġribī (m. 685/1286) era su antología al-Muġrib fī ḥulà l-Maġrib (Lo extraordinario acerca de las joyas del Occidente). Sin embargo, igual en importancia debió de ser su homóloga oriental, al-Mušriq fī ḥulà l-Mašriq (Lo extraordinario acerca de las joyas del Oriente), obra de la que, por el contrario, se conoce muy poco. El propósito de este artículo es dar a conocer esta obra de Ibn Saʿīd, (...) dedicada a Oriente, así como el estudio preliminar de dos manuscritos inéditos del Mušriq, preservados en El Cairo. En él se tratan aspectos relativos a la composición de la obra, su autoría, su estructura y fuentes, y se ofrece una breve descripción de las principales características de ambos manuscritos junto con la información más relevante que contienen. (shrink)

Bu çalışmanın amacı İbn Kesîr’in (öl. 774/1373) el-Bidâye ve’n-nihâye isimli tarih çalışmasının siyer bölümünde Sahîhayn hadislerini muhteva açısından tenkidinin araştırılması ve tahlilidir. Çalışmamızın konusu ise İbn Kesîr’in mezkûr eserinde yirmi Sahihayn hadisini Kur’ân-ı Kerîm (3 hadis), akıl (1 hadis), icmâ (1 hadis), sahih hadisler (7 hadis) ve sağlam târihî bilgilere (8 hadis) uygunluk/aykırılık kıstaslarını kullanarak tenkidi ve on dört hadiste izah getiremediği yanlışların birer hata olduğunu kaydetmesidir. İbn Kesîr’in incelenen hadislerin muhteva tenkidine müsait bir hâle gelmesine yol açan râvi tasarruflarına (...) dair verdiği bilgiler ayrıca kıymetlidir. Bu çalışmanın kapsamını oluşturan hadislerden yedi tanesi hem Sahîh-i Buhârî hem Sahîh-i Müslim, altı tanesi sadece Sahîh-i Buhârî, yedi tanesi de sadece Sahîh-i Müslim’de yer almaktadır. Hem Sahîh-i Buhârî hem Sahîh-i Müslim’de yer alan hadisler Hayber’de müt‘a nikahının yasaklanışı, Rasulullah’ın (s.a.v.) umre ve hacca niyeti, Hz. Peygamber’in gümüş yüzüğü atması, kıblenin değişimi haberinin Kubâ’ya ertesi sabah ulaşması, namazda konuşma yasağının zamanı, ye’cûc ve me’cûc’un seddinin delinmesi ve Hz. Peygamber’in (s.a.v.) miras bırakmaması konulu hadislerdir. Sadece Sahîh-i Buhârî’de geçen hadisler isranın vahiy gelmesinden önce vukuu, Hamrâülesed seferine katılanların sayısı, Sa‘d b. Ebî Vakkas’ın İslam’a girişi, Hz. Ali’nin Hz. Ebû Bekir’e biatı, Recî‘ vak‘asıyla ilgili bazı bilgiler ve mirac hadisinde Beyt-i Makdis’e yolculuğun zikredilmemesi konulu hadislerdir. Son olarak, sadece Sahîh-i Müslim’de yer alan hadisler ise Huneyn savaşında müslümanların sayısı ve Taif kuşatmasının müddeti, yeryüzünün yedi günde yaratılışı, Amr b. Abese’nin İslam’a girişi, Bedir için Sa‘d b. Ubâde ile istişâre, sahâbînin sıcak kumlardan şikâyeti, Ümmü Habîbe ile evlilik ve kurban bayramında öğle namazının yeri konulu hadislerdir. Araştırmamızın yöntemi kaynak taraması ve sonuçların diğer şarihlerinkiyle mukayeseli tahlilidir. Araştırmamızın sonucunda eleştirilen hadislerin büyük bir kısmında İbn Kesîr’in değerlendirmelerinin İbn Hacer ve Nevevî gibi muhaddislerinkinden farklı olduğu görülmüştür. Çalışmamızın önemi İbn Kesîr’in tenkitlerinin muhaddislerin senedin sıhhatinin metnin sıhhatini temin etmeyeceğine dair tespitlerinin uygulamadaki somut delillerini oluşturmasıdır. Kısaca İbn Kesîr’in, eserine güçlü tenkit zihniyetini, özgün görüşlerini ve geniş ilmî birikimini başarıyla yansıttığı görülmektedir. (shrink)

Muḥammad Mahdī ibn Abī Z̲arr Narāqī, -1794 or 1795. Jāmiʻ al-saʻādāt - Criticism and interpretation; Islamic ethics.

The issue of wiping over socks is part of the more general issue of wiping over leather socks (khuffayn) for ablution (wuḍū’). Washing feet or wiping over them is a debate whose sides bases their claims on the verses of the Qur’an and supports these claims with narrations. When performing ablution, if shoes or socks are on the feet, whether one can wipe over them without taking these off and the qualities that these clothes should have is a debate based (...) on hadith narrations. Most Muslims except for the Ja’farite are of the opinion that either washing the feet or wiping over a khuff or similar clothing that was put on while a person already had ablution can be done during ablution, while the Ja’farite think that wiping over bare feet is enough but wiping over khuff is not. There is a consensus that shoes, boots, buskins and other leather footwear qualify as khuff. However, there is disagreement over whether clothing from materials like cotton, linen, wool, and felt -usually referred to as socks- qualify as khuff. For this reason, some Muslims of the world wipe over socks while others do not. There are contemporary fatwas (legal opinion) that are supportive of either of the positions. However, there are those who treat this issue beyond choosing a side in an ijtihad (process of juristic legal reasoning) and some who wipe on socks are censured strongly. In this research based on an examination of the fiqh heritage, the goal is to contribute to making this issue better understood and its fiqh ruling clearer.Summary: The sixth verse of Surah Ma’idah in the Qur’an clearly states that wuḍū’ requires washing the face, arms up until elbows, and wiping over the head. However, when it comes to the fourth element of wuḍū’, the feet, there has been disagreement about whether it should be wiped or washed. Arabic grammar rules and narrations have been interpreted in ways that support both views; in general Sunni sects, Zaydis, and Kharijites argue the feet should be washed while Shia Ja’farites are in favor of wiping over bare feet. There have also been efforts among faqihs (jurists) to reconcile washing and wiping; washing slightly; choosing the better one between the two; washing when not covered, wiping when covered; washing if there is dirt, wiping if it is clean; viewing at least wiping as fard (obligatory), washing as a Sunna (recommended) that includes the fard as a way to unify the two approaches have also been proposed.According to widely accepted narrations, the prophet and his companions washed their feet when performing wuḍū’ and once they put on their shoes having had wuḍū’, the next time they only wiped over the shoes without taking them off. In less commonly accepted narrations, which some hadith authorities regard as authentic, the Prophet is said to have wiped over his socks. In narration sources, it has been narrated that about fifteen faqih companions, among them ʿUmar b. al-Khaṭṭāb, ʿAlī b. Abī Ṭālib, ʿAbdallāh Ibn Masʿūd, ʿAbdallāh b. ʿAbbās, ʿAbdallāh b. ʿUmar, saw wiping over socks as appropriate. However, there are no narrations about the companions disapproving of wiping over socks. Among those who approved of wiping over socks are tābiʿūn (successors) faqihs like Saʿīd b. D̲j̲ubayr, Saʿīd b. al-Musayyab, Ibrāhīm al-Nakhaʿī, ʿAṭāʾ b. Abī Rabāḥ, al-Ḥasan al-Baṣrī ve al-Aʿmash, and Mujtahid Imams like Zufar, Sufyan al-Thawri, al-Ḥasan b. Ṣāliḥ, Ibn al-Mubārak, Abū Yūsuf, Muḥammad al-Shaybānī, Aḥmad b. Ḥanbal, Isḥāq b. Rāhawayh. Considering their most prominent positions, we can say that Ḥanafis and Shafis allow wiping over socks that are thick and opaque, Hanbalis allow it over socks that cover the foot even if thin, while Mālikīs do not allow wiping over socks at all.As far as it is understood from narrations from the Prophet’s time, due to both climate conditions and weaving possibilities, socks were used only rarely. Also, footwear like shoes or slippers made of leather were very hard to find and narrations suggest that prayers were performed at houses and the masjids over soil base on either bare foot or with shoes. For these reasons, the issue of wiping over socks did not arise at the time and at later periods different opinions on the issue led to disagreements. When carpets were placed on the ground at later periods, performing the prayer with shoes was abandoned and a second layer of shoes (khuff) was placed inside the shoes as khuff. Since removing the shoes would invalidate wuḍū’ performed over that shoe, those who wanted to avoid the difficulty of having to wash their feet each time they needed wuḍū’ have instead wiped over this second layer once they put them on after performing wuḍū’.Ḥanafīs and Shāfiʿīs, who tend to approach the issue of wiping over socks with hesitation and make this conditional on some strict rules, emphasize that the socks to be wiped over should be similar to shoes in terms of thickness, based on the idea that it is certain that the Prophet has wiped over shoes made of leather but his wiping over socks is weaker and that the qualities of those socks are not clear. Among the thickness criteria expressed for the socks are being waterproof, the ability to walk for at least a league with it, and its ability to hold on to feet without being tied at the wrists. Due to these criteria, which have been developed to protect the wuḍū’ and whose boundaries are not well specified, especially among Ḥanafis the idea that wiping over socks is not allowed has gained popularity. As opposed to this, in circles dominated by Ḥanbalīs opinions allowing wiping over any type of socks have been expressed.At times when the Prophet had his shoes on and did not want to take off his shoes, he used to wipe over the shoes. The equivalent of this act today is to wipe over socks since prayer with shoes on is not common any more. While nowadays wiping over socks is an ease for everybody when performing wuḍū’, it is something that is especially needed under certain circumstances. Cold weather and the lack of drying possibilities for the feet leading catching cold and illness, socks that are put on when feet are wet leading to bad smell and fungus on feet, the hardship of elevating the feet high enough to the sink and of changing socks on one foot when there are no special wuḍū’ places, the fact that at societies distant from Islamic culture it is seen against the etiquette to wash feet in the sink are among the reasons why this need arises. Because most of the time we are not in a position to determine the circumstances of our work and travels at modern times, it can be said that today this need is more than it was in the past.Some scholars of today use a precautionary principle and argue that the Qur’an commands to wash the feet, and the only narration powerful enough to make an exception to this rule is about masts made of leather, and extending this to include socks would go against the precaution principle and some other principles of uṣūl al-fiqh (Islamic legal theory). However, some other scholars who use the ease in religion principle argue that the permission to wipe over masts also include wiping over socks and that they are of the same nature, that there are authentic narrations that show wiping over socks are allowed and that one can even talk of an ijmāʿ (consensus) among the companions on this issue, and that seeking additional qualities socks on which one is to wipe over, such as thickness, ability to walk with it, its ability to hold on to the feet, being waterproof, have no merit in the sharīʿa. Jamaleddīn Qāsimī, who wrote a special research book on the topic, and scholars like Abū l-Aʿlā Mawdūdī, Yūsuf al-Qaradāwī, ʿAbd al-ʿAzīz b. Bāz, Ibn al Uthaymeen think that one can wipe over daily socks that do not show the skin beneath it, while scholars predominantly of the Ḥanafi opinion hold that one cannot wipe over the thin daily socks. (shrink)

al-Mujallad al-awwal. Muqaddimāt al-taḥqīq wa-muqaddimat al-Imām al-Zubaydī lil-Itḥāf -- al-mujallad al-thānī. Kitāb al-ʻIlm ilá nihāyat al-bāb al-thālith -- al-mujallad al-thālith. Tatimmat kitāb al-ʻilm min al-bāb al-rābiʻ ilá ākhir al-kitāb -- al-mujallad al-rābiʻ. Kitāb Qawāʻid al-ʻaqāʼid -- al-mujallad al-khāmis. Kitāb Asrār al-ṭahārah -- al-mujallad al-sādis. Kitāb Asrār al-ṣalāh ilá nihāyat shurūṭ al-jumʻah min al-bāb al-khāmis -- al-mujallad al-sābiʻ. Tatimmat kitāb asrār al-ṣalāh min ādāb al-jumʻah ilá ākhir al-kitāb -- al-mujallad al-thāmin. Kitābā Asrār al-zakāh wa-asrār al-ṣawm -- al-mujallad al- tāsiʻ. Kitāb asrār (...) al-ḥajj -- al-mujallad al-ʻāshir. Kitābā ādāb tilāwat al-Qurʼān wa-al-adhkār wa-al-daʻawāt -- al-mujallad al-ḥādī ʻashar. Kitābā tartīb al-awrād wa-tafḍīl iḥyāʼ al-layl wa-ādāb al-akl -- al-mujalladal-thānī ʻashar. Kitābā ādāb al-Nikāḥ wa-ādāb al-Kasb wa-al-maʻāsh -- al-mujallad al-thālith ʻashar. Kitāb al-Ḥalāl wa-al-ḥarām -- al-mujallad al-rābiʻ ʻashar. Kitāb al-Ulfah wa-al-ukhuwwah -- al-mujallad al-khāmis ʻashar. Kitābā ādāb al-ʻUzlah wa-ādāb al-Safar -- al-mujallad al-sādis ʻashar. Kitābā ādāb al-Samāʻ wa-al-wajd wa-al-Amr bi-al-maʻrūf wa-al-nahy ʻan al-munkar -- al-mujallad al-sābiʻ ʻashar. Kitābā ādāb al-maʻīshah wa-akhlāq al-nubūwah wa-sharḥ ʻajāʼib al-qalb -- al-mujallad al-thāmin ʻashar. Kitābā riyāḍat al-nafs wa-tahdhīb al-akhlāq wa-kasr al-shahwatayn -- al-mujallad al-tāsiʻ ʻashar. Kitābā āfāt al-lisān wa-dhamm al-ghaḍab -- al-mujallad al-ʻishrūn. Kitābā dhamm al-dunyā wa-dhamm al-bukhl -- al-mujallad al-ḥādī wa-al-ʻishrūn. Kitābā dhamm al-jāh wa-dhamm al-kibr wa-al-ʻajab -- al-mujallad al-thānī wa-al-ʻishrūn. Kitābā dhamm al-ghurūr wa-al-tawbah -- al-mujallad al-thālith wa-al-ʻishrūn. Kitābā al-ṣabr wa-al-shukr -- al-mujallad al-rābiʻ wa-al-ʻishrūn. Kitābā al-rajā wa-al-khawf -- al-mujallad al-khāmis wa-al-ʻishrūn. Kitāb al-zuhd wa-al-faqr -- al-mujallad al-sādis wa-al-ʻishrūn. Kitāb al-tawḥīd wa al-tawakkul -- al-mujallad al-sābiʻ wa-al-ʻishrūn. Kitāb al-maḥabbah wa-al-shawq wa-al-uns wa-al-riḍā -- al-mujallad al-thāmin wa-al-ʻishrūn. Kutub al-ikhlāṣ wa-al-nīyah wa-al-murāqabah wa-al-muḥāsabah wa-al-tafakkur -- al-mujallad al- tāsiʻ wa-al-ʻishrūn. Kitāb dhikr al-mawt wa-mā baʻdih ilá nihāyat al-bāb al-thāmin -- al-mujallad al-thalāthūn. Kitāb dhikr al-mawt wa-mā baʻdih ilá ākhar al-kitāb wa-yalīhi maṣādir al-taḥqīq. (shrink)

Bişr el-Merîsî taraftarları ile Osman ed-Dârimî arasında burada tartışma konusu yapılan hadisler haberî sıfatları konu alan ve müşkil nitelikte olan rivayetlerden oluşmaktadır. Bu rivayetleri genelde Bişr el-Merîsî ve taraftarlarının tecsîm ve teşbîh içerdiği iddiasıyla münker kabul ettikleri görülmektedir. Ehl-i re’y özellikleri taşımakla birlikte ilahî sıfatlar konusunda Mu’tezilî bir anlayışa sahip olduklarından tenzih anlayışları gereği sıfatları reddetmektedirler. Yaratılmışlara ait niteliklerin yaratıcıya nisbet edilmesini tenzîh anlayışlarına aykırı gördüklerinden bu tür müşkil rivayetleri ya kendi anlayışları doğrultusunda te’vîl ya da reddettikleri gözlenmektedir. Sert bir (...) ehl-i hadîs âlimi olan Osman ed-Dârimî ise, ayet ve hadislerde bildirilen ilahî sıfatlara iman edilmesi gerektiğini kabul etmektedir. Bu anlayışı sebebiyle bu rivayetlerde bildirilen haberî sıfatlara da te’vîl etmeksizin lafzî anlamıyla yaklaşmakta; kendi görüşü doğrultusunda Bişr el-Merîsî ve taraftarlarının yaptığı te’vîlleri reddetmekte, bu te’vîllerin ta’tîle yol açacağını ileri sürmektedir. Bu rivayetlerin lafzî (literal) anlamları doğrultusunda anlaşılması gerektiğini savunmaktadır. Bu hadisler üzerinde yapılan tartışmalar, temel hadis eserlerinin yazıldığı dönemde Ehl-i re’y ve Ehl-i hadîs ekollerine mensup âlimlerin hadislere yaklaşımlarını göstermesi bakımından önem arzetmektedir. Burada vermiş olduğumuz hadisler üzerindeki tartışmalar bu iki ekolün uluhiyet anlayışını, haberî sıfatlara yaklaşımlarını ortaya koyduğu gibi bunların genel anlamda hadis perspektifi hakkında bizlere bilgi vermektedir.ÖzetBu araştırma, temel hadis kitaplarının yazıldığı dönemde, yani III./IX asırda, haberî sıfatlar ihtiva eden bazı hadisler üzerinde yapılan tartışmaları ele almaktadır. Tartışma Osman ed-Dârimî (ö. 280/894) ile Bişr el-Merîsî’nin (ö. 218/833) taraftarları arasında geçmektedir. Hadisler üzerinde Ehl-i hadîs ile Ehl-i re’y mensubu âlimler arasında gerçekleşen bu tartışmalar bir yönüyle hadislerin anlaşılması ve yorumlanmasını ilgilendirmektedir. Tartışmanın, burada ele alınan hadislerin nasıl anlaşılması gerektiği; lafızların kelime anlamı mı (literal) yoksa bu lafızların ötesindeki muhtemel mecazî anlamları dikkate alınarak mı anlaşılması gerektiği noktasında odaklandığı söylenebilir. İnceleme konusu yapılan hadisleri tartışan tarafları kısaca tanıtmak yerinde olacaktır. Sözünü ettiğimiz rivayetlerle ilgili tartışmalar Bişr el-Merîsî taraftarları ile Osman ed-Dârimî arasında geçmektedir. Ehl-i hadîs’in önemli simalarından biri olan Osman ed-Dârimî, hadislerle ilgili bu tartışmaları içeren ayrı bir eser yazmıştır. Bu eser, Allah’ın sıfatları ve bazı hadis meseleleri konusunda Bişr el-Merîsî ve onun iki talebesinin görüşlerine reddiye olarak yazılmıştır. Bişr el-Merîsî, Ebû Yusuf’tan (ö. 182/798) fıkıh tahsil etmiş, önemli bir kelâmcı olarak tanınmıştır. O, kelâmla ilgili konularda aralarında İmâm Şâfiî’nin (ö. 204/820) de bulunduğu pek çok âlimle ilmî tartışmalar yapmış bir ehl-i re’y âlimdir. Halife Me’mûn’un (ö. 218/833) danışma meclisinde bulunmuş, Kur’ân’ın yaratılmışlığı (Halku’l-Kur’ân) görüşünün benimsenmesinde önemli payı olmuştur. Osman ed-Dârimî ise, Yahyâ b. Ma’în (ö. 233/848), Ali b. Medînî (ö. 234/848-49), İshâk b. Râhûye (ö. 238/853) ve Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855) gibi döneminin otoritelerinden hadis öğrenmiş bir ehl-i hadîs âlimidir. Hadis tahsili için önemli bütün şehirleri dolaşarak hadis öğrenmiş ve rivayette bulunmuştur.Haberi sıfatları ispat ve bunlarla ilgili rivayetlerin teviline karşı çıkan anlayış ile, bu rivayetlerin tenzih anlayışına uygun biçimde tevilini savunan kesimler ilk dönemden itibaren eserler telif etmişlerdir. Osman ed-Dârimî’ye göre, ehl-i hadîs’in eleştiri edebiyatının ortaya çıkmasında, Mu’tezile’nin ilahî sıfatları reddetmesi etkili olmuş ve pek çok müellif bu yönde eserler yazmışlardır. Ebû Hüreyre’den nakledilen bir rivayetle ilgili olarak muârız, bu rivayetin Allah için bildiğimiz göz ve kulak organlarından oluştuğu izlenimi verildiğini söyler. Osman ed-Dârimî, bu hadisin göz ve kulak organlarını değil görme ve işitmeyi ispat ettiğini söyler. Hiçbir konuda Allah’ın benzerinin bulunmadığını belirtir. Dolayısıyla Allah’ın organlardan oluştuğu iddiasını ehl-i hadîs’e nisbet etmek iftiradır. Ebû Dâvûd, bu hadis ile Allah için görme ve işitme sıfatlarının ispat edildiğini ve Cehmiyye’nin ilahî sıfatları inkar görüşüne reddiye olduğunu belirtir. Ebû Hüreyre’in Hz. Peygamber’e nispet ederek naklettiği: "İman Yemenlidir, hikmet Yemenlidir! Ben Rabbi’nizin nefesini Yemen tarafından hissediyorum!" rivayetini de muârız münker kabul etmiştir. Çünkü Bişr el-Merîsî ve ashâbına göre nefes ancak karın boşluğu olanlardan çıkar, Allah ise bundan münezzehtir. Osman ed-Dârimî’ye göre, muârız yanlış anlamıştır. Burada kastedilen, Yemen tarafından esen ve insanı rahatlatan rüzgardır. Bu rivayet bağlamında bakıldığında, Bişr el-Merîsî taraftarlarının rivayeti literal değerlendirdiğini, Osman ed-Dârimî’nin ise rivayeti yorumladığını görmekteyiz. İbnü’s-Selcî, "Siz, Allah’a ondan çıkandan (Kur’ân’dan) daha faziletli bir şeyle yaklaşamazsınız!" rivayeti hakkında, Müşebbihe’nin bunu, karın boşluğu olan, kendisinden kelâm çıkan şeklinde anladıklarını belirtir. Allah boşluğu olmayan anlamında "samed" olduğundan bu anlayış geçersizdir. Bu hadisle, Kur’ân’ın Allah’tan değil O’nun katından çıkması kastedilmiştir. Osman ed-Dârimî’ye göre, İbnü’s-Selcî’nin asıl maksadı Allah’ın kelâm sıfatını inkâr etmektir. Kur’ân’ın O’ndan çıktığında bir şüphe yoktur, bunu sadece kelâm sıfatını kabul etmeyenler inkâr etmektedir. İbn Abbâs’a atfedilen; "Rükn (Hacerülesved) yeryüzünde Allah’ın sağ elidir, halk ile onunla musafaha eder" rivayetinde geçen "yemînullah" (Allah’ın sağ eli) sözünün anlamı, İbnü’s-Selcî’ye göre bildiğimiz sağ el değil, Allah’ın nimeti ve ikrâmıdır. Hacerülesved ile elin kastedilmediğini kabul eden Osman ed-Dârimî’ye göre, İbnü’s-Selcî’nin maksadı, geçersiz te’villerle Allah hakkında ayet ve hadislerde belirtilen iki eli inkar etmektir. İbn Abbâs’ın Hz. Peygamber’den naklettiği başka bir rivayeti İbnü’s-Selcî’nin eserine alıp nakletmesini eleştiren Osman ed-Dârimî, bu tür zayıf rivayetlerin yayılmaması gerektiğini söyler. Buna ilave olarak İbnü’s-Selcî’nin yaptığı yorumun da çirkin olduğunu belirtir ve eleştirir. Çünkü sözü edilen rivayette Allah, yeşil bir takım elbise giymiş kıvırcık saçlı bir genç olarak tasvir edilmektedir. Böyle bir rivayet Hz. Peygamber’den gelen sahih rivayetlerle çeliştiği için de güvenilmez bir rivayettir. Rivayetle ilgili bu değerlendirmeyi yapan Osman ed-Dârimî, rivayet hakkında muârızın yaptığı yorumları da reddeder. Muârıza göre, "Rabbimin yanına girdim" sözü, "Adn cennetinde Rabbimin huzuruna girdim" demektir. Osman ed-Dârimî’ye göre bu gibi müşkil (problemli) hadisler re’y ile tefsir edilmemeli, rivayet edilip bırakılmalıdır. Hz. Peygamber’e dayandırılan ve Allah’ın kendisine geldiğinden bahisle cevabını bilemediği bazı sorulan sorduğundan, sonra Rabbinin elini sırtına koymasıyla parmaklarının serinliğini hissettiğinden ve her şeyi öğrendiğinden bahseden rivayetle ilgili olarak muarız şu değerlendirmede bulunur: Allah Resûlü’ne gelen Rabbi değil güzel suretli bir melekti, o melek Allah tarafından yönledrilmekteydi ve elini koyan da o melekti. Osman ed-Dârimî, muârızın bu yorumunu reddeder. Bu yorum aynı zamanda diğer sahih hadislere de aykırıdır. Osman ed-Dârimî, sözkonusu rivayet hakkında muârızın yorumunu reddettikten sonra zikrettiği sahih rivayetlere dayanarak buna güvenilemiyeceğini ifade etmiştir. İlahî sıfatlar hakkında konuşmak en zor konular arasında görüldüğünden, selef âlimleri bu konuda susmayı tercih etmişlerdir. Ancak sonraki nesiller bu konuda farklı yollar tutmuşlardır. İlahi sıfatları anlama konusundaki temel yaklaşımları tefvîz, teşbîh ve te’vîl şeklinde üç ana başlıkta toplamak mümkündür. Tefvîz, selef alimlerinin benimsediği yol olup, Allah’ın zâtı ve sıfatlarının mahiyetine ilişkin bilgiyi ilâhî ilme havale etmek demektir. Teşbîh, Allah’ı yaratılmışlara veya yaratılmışları Allah’a benzetmek anlamına gelir. Te’vil, Allah’ın yaratılmışlara benzediği izlenimini veren ayet ve hadisleri dil bilimi ve aklî bilgilerle yorumlamaktır. Sıfatları inkar edenlere Muattıla denilmiş, sıfatları ispat edenler Sıfâtiyye diye anılmıştır. Ehl-i re’y’e göre Allah’a atfedilen ve sözlük anlamı bakımından teşbîh ve tecsîm izlenimi veren sıfatları uygun biçimde te’vil etmek gerekir. İlâhî sıfatlarda Mu’tezile tenzihi öne çıkarmış, Eş’ariyye ve Mâtürîdiyye ise tenzihe uygun te’vili benimsemiştir. Müşebbihe, Vehhâbî-Selefî anlayış da ilahî sıfatlardaki lafızları zahiri anlamlarıyla almışlardır. Hadis ilminde en önemli temel eserlerin telif edildiği II./VIII. ve III./IX. asırda yaşamış olan âlimler arasında cereyan eden inceleme konusu yaptığımız tartışma, ilk döneme ait olması bakımından önemlidir. Bunun yanında tartışma, âyet ve hadislerden oluşan naslara yaklaşımda, iki temel yaklaşımı göstermesi bakımından da önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Bu iki temel yaklaşımdan biri ehl-i re’y ekolünü, diğeri ise Ehl-i hadîs anlayışını temsil etmektedir. Osman ed-Dârimî genel olarak rivayetin lafzına bağlı kalmayı savunmakta, Bişr el-Merîsî ve ashâbı ise münker olduğu gerekçesiyle rivayeti eleştirmekte ya da te’vil etmektedir. Nadir de olsa Osman ed-Dârimî’nin rivayeti ret ya da te’vil ettiği, Bişr el-Merîsî ve ashâbının ise rivayeti savunduğu yerler de görülebilmektedir. Müteşâbih (problemli) rivayetler hakkında Bişr el-Merîsî’nin yaptığı te’viller sonraki âlimler üzerinde etkili olmuştur. Onun te’villeri, Cübbâî (ö. 303/916), Kādî Abdülcebbâr (ö. 415/1025), Ebü’l-Hüseyin el-Basrî (ö. 436/1044) gibi Mu’tezilî âlimlerin yanı sıra, İbn Fûrek, Gazâlî (ö.505/1111), İbn Akîl (ö. 513/1119), Fahreddîn er-Râzî (ö. 606/1210) gibi sünnî âlimler tarafından da iktibâs edilmiştir. Rivayete dayalı olan hadis ilminde hakikatin ortaya konulabilmesi, "rivayet" ve "re’y" seçeneklerinden birini tercih etmekle değil; bunların her ikisini de yerinde ve dengeli olarak kullanılmasına bağlı olduğunu hatırda tutmak gerekir. Hakikatin ortaya çıkarılmasında rivayet re’ye, re’y de rivayete muhtaçtır. Rivayet ve re’y birbirinin rakibi değil tamamlayıcı unsurları olarak görmek gerekir. (shrink)